موسسات مختلفی به بررسی شرایط و قابلیت پیشبرد مشارکت عمومی-خصوصی و رتبه‌بندی کشورها از این منظر پرداخته‌اند. از این میان می‌توان به گروه بانک جهانی، مرکز جهانی پروژه‌های زیربنایی (Global Infrastructure Hub) و گروه اکونومیست (Economist Group) اشاره کرد. در ادامه به آخرین گزارش بانک جهانی در این زمینه پرداخته شده‌است.
در گزارش گروه بانک جهانی با عنوان "تدارک پروژه‌های زیربنایی با روش مشارکت عمومی-خصوصی" (Procuring Infrastructure Public-Private Partnerships)، به ارزیابی قابلیت 135 کشور برای توسعه پروژه‌های PPP در سال 2018 پرداخته است. این ارزیابی در چهار سرفصل آماده‌سازی (Preparation)، تدارک یا ارجاع پروژه (Procurement)، مدیریت قرارداد (Contract Management) و پیشنهادهای ناخواسته (Unsolicited Proposals) تدوین‌شده است. این معیارها می‌تواند به‌عنوان معیارهای سنجش زیست‌بوم مشارکت (PPP EcoSystem) موردتوجه قرارگرفته و مبنای بسترسازی برای توسعه این رویکرد نوین باشد.
1- آماده‌سازی پروژه PPP
1-1- تصویب اولیه بودجه پروژه "پیش از فرخوان" (فرآیند ارجاع پروژه) و تصویب ثانویه آن "پیش از انعقاد قرارداد" توسط یک نهاد متمرکز (وزارت اقتصاد یا سازمان مرکزی بودجه‌ریزی)
2-1- رفتار مالی پروژه‌های PPP؛ بودجه‌ریزی، حسابداری و گزارش‌دهی
3-1- اولویت‌دهی پروژه‌های PPP سازگار با اولویت‌دهی سایر پروژه‌های سرمایهگذاری بخش عمومی
4-1- تجزیه‌وتحلیل هزینه - فایده اثرات اقتصادی-اجتماعی پروژه
5-1- ارزیابی توجیه‌پذیری (Affordability) مالی پروژه؛ شامل تعیین هر دو نوع تعهدات صریح و ضمنی بلندمدت عمومی
6-1- ماتریس ریسک پروژه؛ تشخیص، تخصیص و ارزیابی
7-1- ارزیابی مقایسهای؛ انتخاب PPP به‌عنوان بهترین گزینه در مقایسه با سایر روشهای تدارک و تحققپذیری (Procurement Strategies) پروژه با تحلیل ارزش‌آفرینی منابع (VFM: Value for Money) از دیدگاه بخش عمومی
8-1- ارزیابی زیست‌پذیری (Viability) و ظرفیت تامین سرمایه (Bankability) پروژه
9-1- دریافت و ارزیابی صدای بازار (Market Sounding)؛ نشانه‌های علاقه‌مندی سرمایه‌گذاران به بازار پروژه
10-1- تجزیه و تحلیل اثرات زیستمحیطی پروژه
11-1- ارزیابیهای مورد نیاز در اسناد فراخوان (RFP)
12-1- درج پیشنویس قرارداد در اسناد فراخوان (RFP)
13-1- تدوین گونه‌های همسان قراردادی مختلف و اسناد مربوطه (Standardized PPP Model Contracts)
2- فرآیند ارجاع پروژه
1-2- حداقل معیارهای صلاحیت اعضای کمیته ارزیابی پیشنهادهای متقاضیان سرمایه گذاری
2-2- صدور فراخوان عمومی توسط سرمایه پذیر (Procuring Authority) برای ارجاع پروژه PPP
3-2- اجازه حضور شرکتهای خارجی در فراخوان به‌عنوان متقاضی سرمایه گذاری (عدم وجود ممنوعیت)
4-2- حداقل مهلت برای ارائه پیشنهادهای متقاضیان سرمایه گذاری از زمان انتشار فراخوان (حداقل مقادیر 60 روز و 30 روز)
5-2- فرآیندهای مشخص ارجاع پروژه (تک‌مرحله‌ای/ عمومی، دومرحله‌ای/ رقابت محدود از میان فهرست کوتاه، مذاکره رقابتی یا فرآیند چندمرحله ایی)
6-2- عدم امکان مذاکره مستقیم با یک یا تعداد بیشتر متقاضی سرمایه گذاری، با اختیار کامل (Discretionary) توسط سرمایه پذیر
7-2- درج جزئیات فرآیند ارجاع پروژه در اسناد فراخوان؛ ارائه اطلاعات یکسان به‌تمامی متقاضیان سرمایه گذاری
8-2- درج معیارهای پیش ارزیابی/ ارزیابی صلاحیت کیفی/ تعیین فهرست کوتاه در اسناد فراخوان (در صورت امکان)
9-2- امکان طرح پرسش برای شفاف کردن شرایط اسناد فراخوان توسط متقاضیان سرمایه گذاری و افشای پاسخ سرمایه پذیر به همه متقاضیان سرمایه گذاری (باوجود رعایت محرمانگی اطلاعات)
10-2- برگزاری نشست تشریح پروژه پیش از پایان مهلت ارائه پیشنهادهای متقاضیان توسط سرمایه پذیر
11-2- الزام به ارائه مدل مالی (Financial Model) پیشنهادی توسط متقاضیان سرمایه گذاری در RFP
12-2- ارزیابی دقیق پیشنهادهای دریافتی متقاضیان سرمایه گذاری صرفاً بر پایه شاخص های ارزیابی مندرج در اسناد فراخوان (Published Criteria)
13-2- فرآیند ویژه برای ارزیابی تک پیشنهاد (Sole Proposal) دریافت شده از فراخوان؛ پیش‌بینی‌شده در مقررات یا در اسناد فراخوان
14-2- انتشار عمومی برنده فراخوان/ فرآیند ارجاع پروژه (Award Notice)
15-2- اطلاع رسانی نتایج فرآیند ارجاع پروژه (Procurement Process) به همه متقاضیان سرمایه گذاری شامل دلایل انتخاب برنده فراخوان
16-2- دوره توقف (Standstill Period) پیش از امضا و مبادله قرارداد؛ حداقل 10 روز برای دریافت اعتراض سایر متقاضیان سرمایهگذاری به نتیجه فراخوان که در اعلام قصد واگذاری کار (Notice of Intention to Award) درج میشود.
17-2- محدودیت (نه ممنوعیت) برای مذاکره و چانه زنی با برنده فراخوان در فاصله اعلام برنده شدن تا انعقاد قرارداد PPP
18-2- انتشار عمومی (Publication) قرارداد PPP؛ و همه الحاقیه های بعدی آن
3- مدیریت قراردادPPP
1-3- سیستم مدیریت اجرایی قرارداد PPP در نهاد سرمایه پذیر شامل ابزارهای مدیریت زیر:
2-3- سیستم پیگیری روند پیشرفت کار (Tracking progress) و تکمیل احداث پروژه و انتشار عمومی اطلاعات آن
3-3- سیستم پایش و ارزیابی اجرای قرارداد PPP (پس از پایان دوره احداث پروژه) شامل ابزارهای زیر:
4-3- اجازه به شرکتهای خارجی برای انتقال درآمدهای پروژه به کشورهای تابعه خود (Repatriate Income)
5-3- تغییر ترکیب سهامداران (Stakeholder Composition) شرکت پروژه/ واگذاری قرارداد (Contract Assignment)؛ پیش‌بینی‌شده در مقررات یا در مواد قراردادی همسان
6-3- اصلاح/ مذاکره مجدد (Modification/renegotiation) درباره قرارداد PPP (پس از انعقاد) و نیاز به تایید دستگاه مرکزی سرمایه‌پذیر (Government Authority Approval)
7-3- پیش‌بینی مواجهه با رویدادهای ممکن در دوره عمر قرارداد شامل:
8-3- سازوکار حل اختلاف‌های (Dispute Resolution Mechanisms) ناشی از اجرای قرارداد PPP شامل روشهای بازبینی شکایت‌های اجرایی یا قراردادی (Administrative /Contractual Complaint Review Mechanisms) و روشهای حل اختلاف (Resolution Mechanisms)
9-3- حق مداخله قرض‌دهندگان (Lenders’ step-in rights)
(در صورت ورشکستگی شرکت پروژه یا خطر فتح قرارداد در اثر ناتوانی شرکت پروژه از ایفای تعهدات خود)
10-3- شرایط خاتمه/ فسخ قرارداد PPP و پیامدهای آن (Grounds & Consequences for Termination)
4- پیشنهادهای ناخواسته (Unsolicited Proposals)
1-4- وجود مقررات مرتبط
توضیح: در صورت نبود مقررات و عدم استفاده از پیشنهادهای ناخواسته در عمل یا در صورت ممنوعیت صریح قانونی آن، امتیازدهی انجام نمی‌شود.
2-4- ارزیابی سرمایه‌پذیر برای بررسی پیشنهادهای ناخواسته (Assessment to Evaluate)
3-4- فرایند بررسی (Vetting Procedure) و یا تجزیه‌وتحلیل امکان‌سنجی مقدماتی (Pre-feasibility Analysis) قبل از بررسی کامل پیشنهاد ناخواسته
4-4- بررسی سازگاری (Consistency) پیشنهاد ناخواسته با سایر اولویت‌های دولت (Government Priorities)
5-4- فرآیند رقابتی (Competitive Procurement Procedure) ارجاع پروژه برای پیش بردن پیشنهادهای ناخواسته
6-4- حداقل مهلت به سایر علاقه‌مندان برای ارائه پیشنهادهای خود (حداقل 60 روز تا 90 روز)
توضیح: تشخیص معیارهای سنجش و امتیازدهی به آنها، در دو سطح اصلی انجام میشود که به ترتیب نزولی امتیاز نوشته‌شده‌اند:
1- وجود مقررات مرتبط با معیار سنجش
2- وجود شواهد واقعی دال بر توجه و اعمال معیار موردنظر
همچنین، در برخی از معیارها، بابت توجه به نظرات متقاضیان سرمایهگذاری در تعیین الزامات مقرراتی آن معیار، امتیاز اضافی برای کشور مربوط در نظر گرفته میشود.
جمع‌بندی، متوسط‌گیری و تفکیک نتایج بر پایه درآمد کشورهای جامعه آماری نشان می‌دهد که کیفیت زیست‌بوم مشارکت عمومی-خصوصی با درآمد کنونی کشورها رابطه مستقیم داشته‌است؛ شاید بتوان گفت که کشورهای با درآمد بالاتر توجه بیشتری به ارتقای کیفی زیست بوم مشارکت عمومی-خصوصی و قابلیت‌های خود در بهره‌گیری بهتر از مزایای آن داشته‌اند.
آمار تعداد کشورهای دارای قانون مستقل مشارکت عمومی-خصوصی نشان می‌دهد که کشورهای با نظام حقوقی قانون نوشته (Civil Law) اندک تمایل بیشتری به تدوین قانون مستقل نسبت به کشورهای با نظام حقوقی قانون عرفی (Common Law) داشته‌اند. همچنین، سهم پایین وجود قانون مستقل PPP در کشورهای OECD با درآمد بالا (41%) و بهره‌گیری آنها از ظرفیت‌های قوانین عمومی ارجاع پروژه‌های دولتی در کنار موفقیت بالاتر این کشورها که در جلب اعتماد و جذب منابع بخش خصوصی نیز جالب توجه است.
در نمودار بعدی، مقایسه تطبیقی کشورهای با کمینه جذب سرمایه بخش خصوصی معادل 10% بودجه عمرانی آنها در دوره زمانی 2011-2015 (31 کشور) با سایر کشورها (بیشینه جذب منابع 10%) انجام شده‌است. نتایج در نمودار زیر گویای شرایط مساعدتر زیست‌بوم مشارکت عمومی-خصوصی در این کشورها در هر چهار سرفصل سنجش، به‌ویژه در سرفصل پیشنهادهای ناخواسته دارد.
اقتباس؛ واژه "زیست‌بوم مشارکت" از جناب آقای مهندس استادباقر اقتباس شده‌است.
امتیازهای متوسط کسب شده در ارزیابی چهار سرفصل معیارهای بالا برای 75 کشور، در نمودار زیر آورده شده است:
منابع:
Procuring Infrastructure Public-Private Partnerships Report
سایر منابع:
https://infracompass.gihub.org/
https://bpp.worldbank.org/en/BPP-data
گنجینه‌های موضوعی مشارکت عمومی-خصوصی (PPP):
