قانون مربوط به موافقت‌نامه تفحص و اکتشاف و استخراج و بهرهبرداری نفت بین شرکت نفت ایران و شرکت ایتالیایی آجیپ مینراریا (مصوب 1336)، مشتمل بر 47 ماده و 9 ضمیمه است که در آن پس از تاسیس یک شرکت سهامی مشترک، انجام عملیات تفحص و تولید نفت خام و نیز کلیه عملیات لازم برای فروش محصول پیش‌بینی شده بود.
اکنون و پس از گذشت بیش از 60 سال از قرارداد بالا و با وجود تدوین و ابلاغ بیش از 100 سند اعم از آیین‌نامه، راهنما و دستورالعمل مرتبط با حوزه بهرهبرداری و نگهداری پروژه‌های زیربنایی (در زمینه‌های متنوع مانند معیارهای فنی، سنجش عملکرد و بهینه‌سازی، شرح خدمات مهندسی، بهداشت محیط، حفاظت کمی و کیفی، ضوابط نظارت، مطالعات بهرهبرداری، ایمنی، آماربرداری، مدیریت بهرهبرداری، بازرسی و تعمیرات) از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور، زمان تدوین چارچوب قراردادی مدون و فرابخشی برای سازمان‌دهی برون‌سپاری خدمات بهرهبرداری و نگهداری در پروژه‌های آماده/در حال بهرهبرداری به بخش خصوصی فرا رسیده است؛ لذا مروری بر معانی و تعاریف واژه‌های اصلی مربوط ("بهرهبرداری"، "نگهداری" و "تعمیرات") در قوانین و مقررات، اسناد نظام فنی و اجرایی و اسناد بخشی می‌تواند مفید بلکه ضروری باشد.
شایان ذکر است که در دهه گذشته، راهبرد قانون‌گذار بر تمرکززدایی در حوزه تدوین اسناد و مدیریت برون‌سپاری خدمات دوره بهرهبرداری با هدف تسریع در بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی قرار گرفته بود که نمود روشن آن ماده 46 قانون الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (مصوب 1384) و آیین‌نامه اجرایی آن (مصوب 1385) است. بر پایه این ماده قانونی، اختیارات گسترده‌ای به کلیه نهادهای عمومی و دستگاه‌های اجرایی کشور واگذار شد و هر یک به فراخور ظرفیت و توانایی بخشی خود و البته در کنار دیگر الزامات قانونی و بودجه‌ای موثر در این زمینه گام‌هایی چند برداشته‌اند؛ اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب گام‌های بسیار دیگری باقی‌مانده است.
رویکرد نوین نهاد تنظیم مقررات، حرکت به سوی "نظام فنی و اجرایی یکپارچه کشور" با در نظر گرفتن اقتضائات اختصاصی هر بخش و نهاد عمومی است که در ماده 34 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور (مصوب 1395) تبلور یافته است. لذا تجربیات دهه گذشته را می‌توان در جایگاه "سطح محیط اجرایی" مدنظر نظام فنی و اجرایی یکپارچه کشور، قلمداد نمود و با بهره‌گیری از آن و بر پایه "راهبردها و سیاست‌های نظام"، به تدوین "اسناد پشتیبانی" مورد نیاز مربوط به مدیریت، پدیدآوری و بهرهبرداری طرح‌ها و پروژه‌ها پرداخت.
در این نوشتار ابتدا با استفاده از سایت شاقول (SHAGHOOL.IR) و با بهره‌گیری از یکی از نرم‌افزارهای برخط این سایت با نام "واژه‌دان"، تعاریف سه واژه کلیدی بهرهبرداری، نگهداری و تعمیرات از متن برخی از قوانین و مقررات گردآوری شده و سپس به واکاوی معانی و بررسی مفاهیم آنها پرداخته شده است. دست آخر نیز با نازک‌اندیشی در مفاهیم واژه‌های یادشده، برای تفکیک نظام‌مند معانی آنها تلاش شده است.
نخست با واژه "بهرهبرداری" و تعاریف مختلف و معانی متنوع آن در قوانین و مقررات آغاز می‌کنیم:
1- در برخی از مقررات، واژه "بهرهبرداری" در معنای عمومی آن بکار رفته و هم‌معنا با واژه‌های "انتفاع"، "بهره‌مندی"، "استفاده" و "بکارگیری" مصرف شده است.
برای نمونه، در قانون حفاظت و بهرهبرداری از منابع آبزی جمهوری اسلامی ایران (مصوب 1374) و آیین‌نامه اجرایی آن (مصوب 1378)، عباراتی مانند "بهرهبرداری از منابع" یا "بهرهبرداری پایدار" بکار رفته است. در این موارد، عموما بخش عمومی به امور حاکمیتی خود مانند تدوین و کنترل محدودیت‌ها و ملزومات قانونی و بیمه‌ای، صدور پروانه بهرهبرداری و تعیین تعرفه خدمات یا محصول یا عوارض، صندوق بیمه محصولات، هدایت و نظارت بر بهرهبرداری پایدار، بازرسی و کشف جرایم، انجام تحقیقات علمی و کاربردی مرتبط می‌پردازد و بخش خصوصی، بخش عمده ریسک‌های بازار را برعهده می‌گیرد.
همین معنی در قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع (مصوب 1346)، بکار رفته است؛ طرح جنگل‌داری به عنوان طرحی تعریف شده است که در آن مقدار و محل و موقع برداشت و مدت اجرا و نحوه بهرهبرداری و عملیات احیایی و عمرانی که در داخل جنگل یا جنگل‌های مربوط باید به عمل آید، درج شده و به تصویب سازمان جنگل‌بانی ایران رسیده باشد.
2- برخی دیگر از مقررات، تعریف اختصاصی از "بهرهبرداری"،"بهرهبردار" و سایر واژه‌های مرتبط ارائه کرده‌اند:
در قانون برنامه و بودجه کشور (مصوب 1351)، منظور از دستگاه مسئول بهرهبرداری؛ دستگاهی است که پس از اجرا و تکمیل طرح عمرانی طبق قوانین و مقررات مربوط موظف به بهرهبرداری و نگهداری از آن می‌گردد. این دستگاه ممکن است همان دستگاه اجراکننده طرح و یا دستگاه دیگری باشد.
در قانون معادن (مصوب 1362)، بهرهبرداری به مجموعه عملیاتی که به منظور استخراج و کانه‌آرایی و به دست آوردن مواد معدنی قابل فروش (کانه) انجام‌می‌گیرد، اطلاق شده است.
در فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور (منتشر شده در 1383) که از خاستگاه‌های/اسناد مختلف نظام فنی و اجرایی جمع‌آوری شده است، واژه‌های "مرحله بهرهبرداری و نگهداری"، "بهرهبرداری"، "نگهداری"، "نگهداری عادی"، "نگهداری ویژه"، "تعمیر"، "تعمیرات" و "تعمیر و نگهداری فنی" به صورت زیر تعریف شده‌اند:
مرحله بهرهبرداری و نگهداری:
خدمات این مرحله بر اساس دستورالعمل‌های ارائه شده توسط مشاور یا سازندگان تجهیزات به منظور بهرهبرداری و نگهداری بهینه از تأسیسات ایجاد شده انجام می‌پذیرد. انجام این خدمات به وسیله کارفرما یا دستگاه بهرهبرداری کننده صورت می‌گیرد. فعالیت‌های این مرحله شامل بهرهبرداری و نگهداری و انجام تعمیرات و بازرسی‌های لازم طبق دستورالعمل‌های مشخص شده می‌باشد و بهرهبرداری به نحوی باید انجام شود که اهداف طرح حاصل گردد.
بهرهبرداری:
بهرهبرداری به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که به ما اطمینان می‌دهد که عملکرد طرح طبق دستورالعمل تهیه شده به وسیله طراح بوده و اهداف طرح برآورده شده است.
نگهداری:
نگهداری فعالیت‌هایی است که با انجام آنها طرح طبق شرایط خواسته شده بوده و مطمئن باشیم که طرح همواره قادر به ادامه کار و آماده برای بهرهبرداری است.
نگهداری عادی:
1-انجام تعمیرات یا نگهداری از طریق نیروهای ادواری موقت که برای همین منظور فراهم می‌گردد.
2-انجام تعمیرات یا نگهداری که به طور سالانه یا ادواری انجام می‌شود. این گونه نگهداری را «مرمت سالانه» نیز می‌گویند.
نگهداری ویژه:
انجام مرمت یا نگهداری با در نظر گرفتن ارزیابی مجاز (نه ارزیابی عادی) برای این منظور.
تعمیر:
اقدامی که در مورد یک محصول نامنطبق باید انجام گیرد تا برای کاربرد مورد نظر قابل قبول شود.
یادآوری1- تعمیر شامل اقدامی جبرانی هم می‌شود که بر روی محصولی که زمانی منطبق بوده است، انجام می‌گیرد تا بتوان آن را برای استفاده به وضعیت اولیه خود بازگرداند، مثلاً به عنوان بخشی از فعالیت‌های نگهداری و تعمیر.
یادآوری2- برخلاف بازکاری، تعمیر ممکن است بر بخشی از محصول نامنطبق اثر بگذارد یا آن را تغییر دهد.
تعمیرات:
پروژه‌های یک ساله‌ای که برای حفظ و نگهداری ساختمانها و تأسیسات موجود اجرا می‌شود. تعمیرات برای اصلاح فضاهای موجود و انطباق آنها با نیازهای جدید و یا فراهم آوردن امکانات لازم جهت بهرهبرداری مناسب‌تر انجام گردیده و موجب افزایش ظرفیت‌های موجود نمی‌شود. مانند تغییر در تقسیم‌بندی فضاها، تعویض سنگ کف، آسفالت پشت بام و ... .
پروژه‌هایی که ماهیت نوسازی دارند نیز در این گروه قرار می‌گیرد.
تعمیر و نگهداری فنی:
بخشی از تعمیر و نگهداری، شامل تعویض قطعات مهم و مجموعه‌‌ها یا زیرمجموعه‌‌هایی که دیگر قابل استفاده نیستند، تنظیم دقیق، آزمون و میزان کردن قطعات داخلی.
در قانون برگزاری مناقصات و آیین‌نامه‌های آن (آیین‌نامه ارزيابي كيفي و آیین‌نامه مناقصات محدود، مصوب 1385) نیز خدمات بهرهبرداری به‌صورت زیر تعریف‌شده است که مشتمل بر خدمات تعمیر و نگهداری نیز است:
بهرهبرداری: مجموعه فعالیت‌هایی که به‌منظور راهبری، تعمیر و نگهداری سامانه‌ها، ابنیه، تأسیسات، تجهیزات یا خدمات تکمیلی مرتبط انجام می‌گیرد.
در نظام فني و اجرايي كشور (مصوب 1385)، واژه "بهرهبرداری" به معنی تخصصی آن تعریف شده و جایگاه آن در مفاهیم مرتبط تعیین شده است:
بهره‌برداري: بهره‌برداري از نتيجه طرح يا پروژه بر پايه محاسبات و مفروضات طراحي و دستورالعمل‌هاي مربوط و اطمينان از عملكرد آن بر طبق شرايط خواسته‌شده.
نتيجه طرح يا پروژه: عنوان و مشخصات اصلي اقلام قابل تحويل به دستگاه بهرهبردار.
بهره‌برداران (دستگاه بهرهبردار): سازمان‌ها، واحدها و اشخاص دريافت‌كننده نتيجه طرح‌ها و پروژه‌ها كه متصدي بهره‌برداري و نگهداري آن هستند و در تمامي فرآيندهاي پديدآوري طرح يا پروژه با دستگاه‌های اجرايي براي ايفاي الزامات خود هماهنگي و مشاركت دارند.
آیین‌نامه احداث، توسعه، بهرهبرداری و مدیریت فرودگاه‌های غیرنظامی (مصوب 1392 هیات وزیران)، "بهرهبردار فرودگاه" را این‌گونه تعریف کرده است:
بهرهبردار فرودگاه: مالک یا شخصی که از جانب او مسؤولیت تمام فعالیت‌های فرودگاه را به عهده دارد.
مالک فرودگاه: اشخاصی حقیقی یا حقوقی که براساس قوانین و مقررات کشور، مالکیت یک فرودگاه را به عهده دارند.
در اسناد همسان پیمان و شرایط عمومی تعمیرات اساسی پالایشگاه‌ها، تاسیسات و خطوط لوله در صنعت نفت (نشریه 050 - 1392)، واژه‌های "بهرهبردار" و "تعمیرات" بدین‌گونه تعریف شده‌اند:
بهرهبردار: استفاده‌کننده از تجهیزات، دستگاه‌ها، ماشین‌آلات، تاسیسات و خطوط لوله می‌باشد. (توجه فرمایید که در این تعریف بهرهبردار با شخصیت کارفرما/طرف قراردادِ پیمانکار تعمیرات اساسی متفاوت است)
تعمیرات: شامل مجموعه فعالیت‌هایی است که بـر روي یک سیستم، دستگاه، تجهیز، خطوط لوله، وسیله یا قطعه‌اي که دچار خرابی و یا کاهش راندمان گردیده، حسب مورد انجام می‌شود تا آن را به حالت آماده و قابل بهره‌برداري بازگرداند.
در آیین‌نامه تضمین معاملات دولتی (مصوب 1394) نیز تعریف واژه‌های "بهرهبرداری"، "نگهداری" و "تعمیرات" به قرار زیر ارائه شده‌اند:
بهرهبرداری: خدمت مستمری که جهت استفاده اقتصادی و ایمن از مستحدثات یا تأسیسات برای تأمین اهداف مقرر باکیفیت و کمیت مقرر که باید بر مبنای برنامه مدون و بر اساس دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های فنی مناسب صورت پذیرد.
نگهداری: خدمتی شامل مجموعه فعالیت‌هایی که به‌طور مشخص و معمولاً برنامه‌ریزی‌شده و باهدف جلوگیری از خرابی ناگهانی مستحدثات، سامانه‌ها، ماشین‌آلات، تجهیزات یا تأسیسات انجام می‌گیرد تا با این کار قابلیت اطمینان و در دسترس بودن آنها افزایش یابد.
تعمیرات: خدمتی شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها که بر روی مستحدثات، سامانه‌ها، ماشین‌آلات، تجهیزات یا تأسیسات یا وسیله‌ای که دچار افت کارآیی یا ازکارافتادگی شده است انجام می‌شود تا به حالت قابل بهرهبرداری بازگردند و برای انجام وظیفه‌ای که به آن محول شده است، دوباره آماده شوند.
3- در نتیجه واکاوی و بررسی معانی و تعاریف سه واژه اصلی و ابتدایی "بهرهبرداری"، "نگهداری" و "تعمیرات" در اسناد پیشین، سیر تکامل تعاریف و تفکیک نظام‌مند آنها قابل تشخیص است. لذا به‌نظر می‌رسد با تاکید بر معنای اختصاصی واژه‌های بالا به خصوص واژه "بهرهبرداری"، می‌توان تعاریف موخر را با اصلاحاتی اندک، دستاویز تدوین چارچوب قرارداد همسان بهرهبرداری و نگهداری (بن) قرار داد:
بهرهبرداری: خدمت مستمری که جهت استفاده اقتصادی و ایمن از سامانه‌ها، مستحدثات، تأسیسات، تجهیزات و ماشین‌آلات برای تأمین اهداف مقرر، باکیفیت و کمیت مقرر انجام می شود و باید بر مبنای محاسبات و مفروضات طراحي و برنامه مدون و بر اساس استانداردها، دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های فنی مناسب صورت پذیرد.
نگهداری: خدمتی شامل مجموعه فعالیت‌هایی که به‌طور مشخص و معمولا برنامه‌ریزی‌شده و باهدف جلوگیری از خرابی ناگهانی سامانه‌ها، مستحدثات، تأسیسات، تجهیزات و ماشین‌آلات انجام می‌گیرد تا با این کار قابلیت اطمینان و در دسترس بودن آنها افزایش یابد.
تعمیرات: خدمتی شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها است که بر روی سامانه‌ها، مستحدثات، تأسیسات، تجهیزات و ماشین‌آلات یا هر وسیله‌ای که دچار خرابی، افت کارایی یا ازکارافتادگی شده است، انجام می‌شود تا به حالت قابل بهرهبرداری بازگردند و برای انجام‌وظیفه‌ای که به آن محول شده است، دوباره آماده شود.
گنجینه‌های موضوعی مشارکت عمومی-خصوصی (PPP):
